De geschiedenis van de tatoeage algemeen

Er is geen groot land te noemen, van de poolstreken in het noorden tot Nieuw-Zeeland in het zuiden, waar de oorspronkelijke bewoners zich niet tatoeëren. Zowel bij de oude joden als bij de vroegere Britse volkeren  werd het gepraktiseerd. In Afrika tatoeëert ook een deel van de inboorlingen zich, maar het is eerder gebruikelijk om op diverse plaatsen op het lichaam zout in insnijdingen te wrijven om verhoogde littekens te creëren.

Er was geen volk of stam waar de mensen niet op enigerlei wijze hun lichaam versierden, of het nu was met lichaamsbeschilderingen, met tatoeages of met littekens die ook scarificaties  worden genoemd.
Tegenwoordig zijn permanente lichaamsversieringen als stamgebruik, als een traditie die van generatie op generatie wordt overgebracht, praktisch verdwenen. Niet overal, want nog enkele stammen op moeilijk bereikbare plekken op deze aardbol praktiseren nog steeds het tatoeëren zoals ze dat waarschijnlijk al honderden jaren doen.

Ontstaan en functies van tatoeages

Onder tatoeage wordt verstaan het creëren van een teken door het onder de huid brengen van een kleurstof. Er is veel gespeculeerd over de vraag hoe de mens ooit op het idee is gekomen om op deze manier het lichaam te versieren. Er is een verhaal van een Engelse schoorsteenveger die per ongeluk zichzelf tatoeëerde doordat hij na een val van een ladder zijn kapotte gezicht met zijn beroete handen schoonveegde. De onfortuinlijke man kan niet blij geweest zijn met die onbedoelde en blijvende bijeffect van zijn ongeluk.
Zo meende Karl van Steinen dat in Zuid-Amerika het tatoeeren is ontstaan uit de gewoonte het lichaam te versieren met littekens (scarificeren). Om het bloeden te stoppen of om de irritatie te vergroten teneinde meer littekenweefsel te krijgen, wreef men roet of het sap van planten in de wond waardoor er verkleuring van het litteken optrad. Zo ontstond een versiering die men tatoeage kan noemen. Een ander voorbeeld komt van ontdekkingsreiziger Livingstone. Hij schrijft dat veel Afrikanen hun lichaam tatoeëerden door een zwarte substantie onder de huid aan te brengen zodat een verhoogd litteken achterbleef. Verhoogde littekens , cicatrisaties genaamd, worden inderdaad verkregen door een irriterend middel zoals as of petroleum in de wond te wrijven. De wond ontsteekt en heeft meer tijd nodig om te genezen, waardoor er meer littekenweefsel ontstaat. De op deze wijze ontstane verkleuringen van de littekens zijn echter vaak onbedoeld en louter een bijeffect van het scarificatieproces. Een creatief element lijkt dan ook onontbeerlijk in de definitie.
Een tatoeage is een bewust aangebrachte versiering, die net als een kunstwerk van hout of steen een product is van de menselijke geest. Bij de schoorsteenveger kunnen we niet spreken van een bewuste creatieve handeling, maar van een ongeluk. In het geval van de scarifications waren de verkleuringen misschien wel onbedoeld, maar de intentie was wel degelijk om een teken te maken.
In mijn ogen is elk gekleurd litteken een tatoeage, mits het teken of de verkleuring met opzet is aangebracht. Voorwaarde is wel dat de verkleurende stof onder de huid is aangebracht.

Verspreidingstheorieën

De aanname van veel mensen dat het tatoeëren zich vanuit een punt – bijvoorbeeld het oude Egypte – in alle windrichtingen heeft verspreid, is achterhaald. Misschien dat dit het geval is geweest voor de landen rondom Egypte, hoewel dit al valt te betwijfelen. Het tatoeëren kan zich vervolgens vanuit meerdere onstaansplekken hebben verspreid via verhuizende en rondtrekkende volkeren die het praktiseerden. Zo waren in India en in het Midden-Oosten de vrouwen van diverse zigeunerstammen de specialisten in het tatoeëren. Zij verzorgden eeuwenlang onder de inwoners en de pelgrims in die gebieden, tot zelfs in Oost-Europa toe. En zo is het ook waarschijnlijk dat in de laatste weken voor het begin van de jaartelling  de Scythen verantwoordelijk waren voor de verspreiding van het tatoeëren vanuit Siberië naar het oosten van Europa.
Zoals er verwantschappen bestaan tussen de diverse talen en dialecten in uitgestrekte gebieden, zo bestaan er eveneens overeenkomsten in tatoeagepatronen over grote afstanden.Zo waren er in de gehele regio tussen India en China vele mannen versierd met een broektatoeage, een mengeling van oosterse figuren die vanaf het middel tot aan de knieën liep. Bij de meeste arctische volkeren, maar ook langs de gehele westkust van Amerika tatoeëerden vrouwen hun kin en wangen met dezelfde soort patronen.In het uitgestrekte en ondoordringbare tatoeage een vlek of band rondom de mond, die er bij iedere stam net weer ietsje anders uitzag. In Micronesië en delen van Melanesië droegen mannen en vrouwen gelijksoortige borst – en beentatoeages. En dan zijn er nog de vruchtbaarheidssymbolen bij vrouwen op de kin en het voorhoofd, die in het gehele Midden-Oosten en het noorden van Afrika voorkomen.
Het ligt bovendien in de aard van de mens om bij ontmoetingen gebruiken uit te wisselen of het nu is uit vriendschap, respect, afgunst of nieuwsgierigheid. Het wederzijdse kopiëren van elkaars tatoeages van Europese matrozen en eilandbewoners in de Stille Zuidzee is hier een prachtig voorbeeld van. Maar ook door de uitwisseling of bevrijding van gevangen of geroofde meisjes die door de vijandige stamleden conform hun gebruik waren getatoeëerd, verspreidden tatoeagepatronen zich over grote gebieden. Mannen op Borneo en in Micronesië verzamelden tatoeages wanneer zij andere stammen of eilanden bezochten.

Betekenissen van tatoeages

Sinds mensenheugenis zijn lichaamsversieringen, waaronder de tatoeage, een voor de hand liggende methode om zich te onderscheiden als individu binnen de groep binnen de samenleving. In het persoonlijke domein vormt de tatoeage een deel van de eigen identiteit. Het is een teken dat gedragen wordt met trots, wanneer het een beloning is voor een prestatie of de markering vormt van de overgang naar volwassenheid. Maar het kan ook tot schaamte en diep verdriet leiden, wanneer de tatoeage bij wijze van straf is aangebracht. Het teken kan de drager innerlijke kracht geven zoals de manitou of persoonlijke totems op de borst van Indiaans krijgers, het kan magische bescherming bieden tegen onheil en boze geesten zoals de kwadranten vol met formules en bezweringen op de ruggen van de Thai.Achter de kleuren van de tatoeage konden krijgers hun emoties en leeftijd verbergen waardoor zij zich sterker waanden.
Binnen het domein van de stam geeft een tatoeage aan wie volwassen, beschikbaar of getrouwd is, waar de macht ligt en wie tot welke klasse behoort. Het collectieve bewustzijn en de creatieve geest van de groep liggen bovendien vaak opgesloten in de gebruikte patronen.
Buiten het domein van de eigen groep kan een tatoeage fungeren als stamteken, waaraan af te lezen valt wie vriend is of vijand. Bovendien kunnen tatoeages leden van de groep beschermen tegen aanvallen van buitenaf. Bij de Maori van Nieuw-Zeeland oogstten de tatoeages respect bij tegenstanders of boezemden hen angst in.
Gezichttatoeages bij vrouwen verleenden hen bescherming tegen mogelijke ontvoeringen. Binnen de stam waren tatoeages bij vrouwen vaak schoonheidssymbolen, terwijl ze er tegelijk voor zorgden dat de vrouwen voor naburige stammen geen waarde meer hadden.

Huidige hype in het westen

De stamtatoeage mag dan wereldwijd nagenoeg verdwenen zijn, het tatoeëren als kunstvorm is verre van uitgestorven en floreert als nooit tevoren. In Europa en Noord-Amerika geniet de tatoeage een ongekende populariteit en zijn het met name topsporters, popsterren en acteurs die de trend zetten bij het populariseren van het voorheen verguisde fenomeen. Hoe is deze opleving te verklaren?
De mens heeft altijd de behoefte gehad om ergens bij te horen, maar tegelijkertijd ook om zich te onderscheiden. Men zich als groep en als persoon kenbaar maken, boven de massa uittorenen en schreeuwen dat men bestaat. In een wereld waarin grenzen vervagen, culturen oplossen in de alsmaar uitdijende wereldeconomie en individuen verdwijnen in de grote anonieme massa, is dit niet altijd even makkelijk. Men zoekt steeds naar nieuwe uitingsvormen om de eigen identiteit, als individu en als groep, te onderstrepen. Daarbij gaat men ook te rade bij de niet-westerse volken. Ondergesneeuwde inheemse culturen beginnen zichzelf uit te graven door oude tradities in ere te herstellen en zelf nieuwe te verzinnen. Want wie weet nog hoe het was en wat maakt het uit? Zolang het doel, een culturele identiteit en een gevoel van onderlinge verbondenheid, maar wordt bereikt. De herleving van diverse inheemse culturen leidt ook tot een opleving in oude tatoeageculturen, zoals bij de Maori in Nieuw-Zeeland.
In moderne westerse samenlevingen is het voor de jeugd, opgegroeid in een klassenloze maatschappij, in een tijd van ontkerkelijking en ontideologisering, moeilijk vast te stellen waar men staat en wie men is. Naarstig is men op zoek naar aansluiting bij nieuw ideeën, groepen en personen om een identiteit te vormen. Het lichaam neemt een  steeds belangrijkere plaats hierbij in. Waar in tribale samenlevingen de persoon met ziel en lichaam bezit was van de gemeenschap, groeit in de moderne westerse samenleving het besef dat het lichaam een onderdeel is van het individu, van de eigen identiteit. Plastische chirurgie, fitness, aerobics en gezondheidsdiëten moeten het lichaam in vorm houden die het mogelijk maakt een zelfbewuste identiteit uit te stralen.
Lichaamsversieringen horen in dit rijtje thuis. Zij vormen een wezenlijk onderdeel van de eigen persoonlijkheid. Een zelfgekozen tatoeage weerspiegelt een stukje van de ziel en het permanente karakter geeft bovendien een illusie van eeuwige jeugd. Dat de tatoeage vooral onder de elite van vandaag – de sport-,pop-,film-,en tv-sterren – zo populair is. Is niet verwonderlijk. Het klinkt als en tegenstrijdigheid, maar de tatoeage is voor hen een stukje zichtbare intimiteit die hun onafhankelijkheid en onaantastbaarheid symboliseert in een wereld waarin zij bezit zijn van de media, grote bedrijven en het publiek.
Het verschil met de traditionele stamtatoeage is dat tegenwoordig de betekenis, vorm en plaats van een afbeelding een eigen invulling krijgen, terwijl die voorheen grotendeels vastlagen conform het gebruik van de groep. De moderne tatoeage kon hierdoor uitgroeien tot een hype, een persoonlijke keuze die tevens een deel uitmaken van bepaalde subculturen onderstreept. Juist jongeren zijn in de ban van dit middel om zich te profileren. Terwijl vroeger de oudere generatie wanhopig de jeugd aanmoedigde zich alsnog volgens de traditie te laten versieren, is dit tegenwoordig andersom.
De laatste 10 jaar is de opmars van de piercing opmerkelijk, een lichaamsversiering met dezelfde wortels als de tatoeage maar veel makkelijker om in mee te gaan.
Maakt de duizenden jaren oude geschiedenis van het tatoeëren duidelijk dat dit gebruik nooit zal uitsterven en altijd overal weer zal ontstaan…

Bron: De wereld van de tatoeage door Maarten van Hesselt van Dinter